Bellek ve Davranışın Nesiller Arası Aktarımı: Genetik ve Epigenetik Bir Yolculuk

Hiç durup düşündünüz mü: Neden bazı korkularımızın, tepkilerimizin ya da alışkanlıklarımızın kaynağını tam olarak bilemiyoruz? Ya da neden bazen “bu his bana tanıdık” dediğimiz şey, aslında bizim değil, bizden önce gelen birine ait olabilir? Davranışlarımız ve anılarımız yalnızca bize mi ait, yoksa atalarımızdan bize kalan görünmez bir miras mı var?

Ve cevap: Evet, muhtemelen öyle!

Son yıllarda yapılan araştırmalar, sadece göz rengimiz ya da boyumuz değil, bazı davranışlarımızın ve öğrenilmiş tepkilerimizin de nesilden nesile aktarılabileceğini gösteriyor. Bu ilginç keşiflerin çoğu minicik bir canlı sayesinde yapıldı: Caenorhabditis elegans (kısaca C. elegans), yani iplik kurdu! Bu mikroskobik solucan, bilim dünyasında adeta bir yıldız çünkü yaşam döngüsü kısa, genetik yapısı basit ama bir o kadar da öğretici. Bu minik canlılara bazı şeyler öğretiliyor, örneğin kötü kokularla kaçınmaları gereken patojenler tanıtılıyor. Ve ilginçtir: Onların yavruları da bu tepkileri “doğuştan” biliyor gibi davranıyor.

Nasıl yani? Daha önce kötü kokuyu hiç deneyimlememiş yavru solucanlar, o kokudan aynı şekilde kaçıyor!

Peki ama nasıl oluyor bu? İşte işin içine epigenetik giriyor. Epigenetik, genlerimizin nasıl çalışacağını belirleyen bir tür genetik ayar sistemi gibi. Bu sistem, çevreden gelen sinyallerle değişebiliyor ve hatta bu değişimler bir sonraki nesle aktarılabiliyor. Araştırmalar, bazı küçük RNA moleküllerinin (adeta genetik postacılar gibi) çevreden gelen bilgileri alıp hücreye, hatta doğmamış yavrulara bile taşıyabildiğini gösterdi. Bu da “öğrenilen bilginin” nesiller boyunca aktarılmasının anahtarı olabilir.

Benzer çalışmalar farelerde ve hatta insanlarda da yapılıyor. Örneğin, çocuklukta yaşanan stresin beyinle ilgili genlerde kalıcı değişiklikler yaptığını ve bu değişikliklerin sonraki nesillere geçtiğini gösteren birçok araştırma var. Yani belki de annenizin kaygıları, dedenizin savaş anıları ya da büyükannenizin yaşadığı zorluklar… Bugün sizin korkularınızın ya da dayanıklılığınızın bir parçası olabilir.

Genetik aktarıma bir de kültürel miras eklenince işler iyice renkleniyor. Bazı araştırmacılar, davranışların sadece genetik olarak değil, aynı zamanda sosyal olarak da aktarılabileceğini savunuyor. Özellikle insanlar gibi sosyal canlılarda bu etki çok daha büyük.

Hiç nedenini bilmediğin bir korkun oldu mu?
Bir konuda aşırı güçlü ya da aşırı hassas olduğunu düşündün mü?
Ailenin geçmişindeki olayların seni etkilediğine inanır mısın?
Belki de bunlar sadece “senin” deneyimlerin değildir. Belki de sen, atalarının hafızasında yolculuk eden bir anısın.

📚 KAYNAKLAR:
• Danchin, É. and Wagner, R. (2010). Inclusive heritability: combining genetic and non‐genetic information to study animal behavior and culture. Oikos, 119(2), 210-218. https://doi.org/10.1111/j.1600-0706.2009.17640.x
• Deshe, N., Eliezer, Y., Hoch, L., Itskovits, E., Bokman, E., Ben-Ezra, S., … & Zaslaver, A. (2023). Inheritance of associative memories and acquired cellular changes in C. elegans. Nature Communications, 14(1). https://doi.org/10.1038/s41467-023-39804-8
• Dias, B. and Ressler, K. (2013). Parental olfactory experience influences behavior and neural structure in subsequent generations. Nature Neuroscience, 17(1), 89-96. https://doi.org/10.1038/nn.3594
• Kishimoto, S., Uno, M., Okabe, E., Nono, M., & Nishida, E. (2017). Environmental stresses induce transgenerationally inheritable survival advantages via germline-to-soma communication in Caenorhabditis elegans. Nature Communications, 8(1). https://doi.org/10.1038/ncomms14031
• Moore, R., Kaletsky, R., & Murphy, C. (2019). Piwi/prg-1 Argonaute and TGF-β mediate transgenerational learned pathogenic avoidance. Cell, 177(7), 1827-1841.e12. https://doi.org/10.1016/j.cell.2019.05.024
• Moore, R., Kaletsky, R., Lesnik, C., Cota, V., Blackman, E., Parsons, L., … & Murphy, C. (2021). The role of the Cer1 transposon in horizontal transfer of transgenerational memory. Cell, 184(18), 4697-4712.e18. https://doi.org/10.1016/j.cell.2021.07.022
• Roth, T., Lubin, F., Funk, A., & Sweatt, J. (2009). Lasting epigenetic influence of early-life adversity on the BDNF gene. Biological Psychiatry, 65(9), 760-769. https://doi.org/10.1016/j.biopsych.2008.11.028
• Sengupta, T., Ange, J., Kaletsky, R., Moore, R., Seto, R., Marogi, J., … & Murphy, C. (2024). A natural bacterial pathogen of C. elegans uses a small RNA to induce transgenerational inheritance of learned avoidance. PLOS Genetics, 20(3), e1011178. https://doi.org/10.1371/journal.pgen.1011178
• Whitehead, H. (2017). Gene–culture coevolution in whales and dolphins. PNAS, 114(30), 7814-7821. https://doi.org/10.1073/pnas.1620736114